Ενσυναίσθηση

Πηγή: John Gottman - Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών, εκδ., ελληνικά γράμματα.

Για να πάρουμε τα συναισθήματα των παιδιών στα σοβαρά, χρειάζεται να διαθέτουμε ενσυναίσθηση, ικανότητα προσεκτικής ακρόασης και θέληση να δούμε τα πράγματα από τη δική τους οπτική γωνία. Απαιτείται ακόμη μια κάποια ανιδιοτέλεια εκ μέρους μας. Οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με τη συμπεριφορά έχουν παρατηρήσει ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ζητούν από τους ανθρώπους που τα φροντίζουν να ικανοποιούν κάποια ανάγκη ή επιθυμία τους με συχνότητα τρεις φορές το λεπτό κατά μέσο όρο. Υπό ιδανικές συνθήκες, ένας πατέρας ή μια μητέρα μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του παιδιού με καλή διάθεση. Όταν όμως οι γονείς είναι κουρασμένοι, αγχωμένοι ή αναστατωμένοι, οι συνεχείς και μερικές φορές παράλογες απαιτήσεις του παιδιού είναι δυνατόν να τους εξαγριώσουν.

Πρόκειται για ένα φαινόμενο που επαναλαμβάνεται επί αιώνες. Και παρόλο που πιστεύω ότι οι γονείς ανέκαθεν αγαπούσαν τα παιδιά τους, τα ιστορικά στοιχεία μαρτυρούν ότι, δυστυχώς, οι προηγούμενες γενιές δεν αναγνώριζαν πάντοτε την ανάγκη για υπομονή, αυτοσυγκράτηση και ευγένεια των ανθρώπων που ασχολούνταν με τα παιδιά. Ο ψυχίατρος Lloyd deMause στο βιβλίο του «Η εξέλιξη της παιδικής ηλικίας», που εκδόθηκε το 1974, σκιαγραφεί μια τρομακτική εικόνα της παραμέλησης και της σκληρότητας που βιώναν για αιώνες τα παιδιά στο δυτικό κόσμο. Βεβαίως, το έργο του deMause δείχνει ότι καθ’ όλο το 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα η θέση των παιδιών βελτιωνόταν σταδιακά. Κάθε νέα γενικά γονέων αποδεικνυόταν καλύτερη από την προηγούμενη σε ό,τι αφορούσε την ικανοποίηση των φυσικών, ψυχολογικών και συναισθηματικών αναγκών των παιδιών. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο deMause, η ανατροφή ενός παιδιού «έγινε λιγότερο μια διαδικασία κατάκτησης της θέλησής του και περισσότερο μια διαδικασία εκπαίδευσής του, καθοδήγησής του σε σωστά μονοπάτια, προσαρμογής και κοινωνικοποίησής του».

...

Οι κοινωνικοί επιστήμονες διαπίστωσαν ότι τα νήπια, ήδη από τη μέρα της γέννησής τους, διαθέτουν μια εκπληκτική ικανότητα να αντιλαμβάνονται και να μαθαίνουν τα κοινωνικά και συναισθηματικά μηνύματα των γονέων τους. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όταν αυτοί που αναλαμβάνουν τη φροντίδα ενός βρέφους αντιδρούν με ευαισθησία στα μηνύματά του – διατηρώντας μαζί του οπτική επαφή, παίρνοντας μέρος «στην παιδική συζήτηση» και αφήνοντάς το να ησυχάσει όταν δείχνει να βρίσκεται σε υπερδιέγερση – τότε και το βρέφος μαθαίνει από νωρίς να χειρίζεται τα συναισθήματά του. Σίγουρα θα εξακολουθήσει να διεγείρεται όταν οι περιστάσεις το απαιτούν, αλλά θα είναι ικανό στη συνέχεια να ηρεμήσει από μόνο του.

Από την άλλη πλευρά, πάλι σύμφωνα με μελέτες, όταν αυτοί που φροντίζουν ένα βρέφος δε δίνουν προσοχή στα σήματα που εκπέμπει (για παράδειγμα, μια καταθλιπτική μητέρα που δε μιλά στο μωρό της, ή ένας αγχωμένος πατέρας ο οποίος σε μόνιμη βάση παίζει με το παιδί του με σκληρό και άγριο τρόπο), τότε και το βρέφος δεν αναπτύσσει τις ίδιες ικανότητες χειρισμού των συναισθημάτων του. Δε θα μάθει ότι τα ψελλίσματα και οι πρώτες του λέξεις προσελκύουν την προσοχή των γύρω του, και θα γίνει ένα ήσυχο και παθητικό, κοινωνικά αμέτοχο άτομο. Ή, ίσως, επειδή βρίσκεται σε συνεχή διέγερση, δε θα μάθει ότι το πιπίλισμα του δακτύλου ή το χάιδεμα της κουβέρτας το βοηθούν να χαλαρώνει.

Καθώς το παιδί μεγαλώνει, γίνεται όλο και πιο σημαντικό το να μάθει να ηρεμεί και να επικεντρώνει την προσοχή του. Οι ικανότητες αυτές του επιτρέπουν να προσέχει τα μηνύματα που του απευθύνουν οι γονείς, οι άνθρωποι που το φροντίζουν και αυτοί που βρίσκονται στο περιβάλλον του. Η χαλάρωση βοηθά το παιδί να συγκεντρωθεί στη μάθηση και να στρέψει την προσοχή του στην επίτευξη ειδικών στόχων. Με την πάροδο του χρόνου οι ικανότητες αυτές γίνονται όλο και πιο χρήσιμες, καθώς βοηθούν το παιδί να μάθει να μοιράζεται τα παιχνίδια, να παίζει ρόλους και «να τα πηγαίνει καλά» με τους συντρόφους του στο παιχνίδι. Η λεγόμενη ικανότητα αυτορύθμισης βοηθά το παιδί να πλησιάζει νέες ομάδες παιδιών για να παίξει μαζί τους, να κάνει νέους φίλους και να αντιμετωπίζει την απόρριψη όταν οι συνομήλικοί του τού γυρίζουν την πλάτη.

Η γνώση περί της ύπαρξης αυτού του δεσμού ανάμεσα στην ανταπόκριση των γονέων και στη συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών αυξήθηκε τις δύο τρεις τελευταίες δεκαετίες. Έχουν γραφεί αναρίθμητα βιβλία που επισημαίνουν στους γονείς πόσο κρίσιμο είναι να προσφέρουν στοργή και ανακούφιση στα νήπια όταν αυτά είναι για κάποιο λόγο στεναχρημένα. Καθώς τα παιδιά τους μεγαλώνουν, οι γονείς καλούνται να εφαρμόσουν θετικές μορφές πειθαρχίας: να τα επαινούν και όχι να τα επικρίνουν. Να τα ανταμείβουν και όχι να τα τιμωρούν. Να τα ενθαρρύνουν και όχι να τα αποθαρρύνουν. Οι θεωρίες αυτέ ευτυχώς μας απομακρύνουν από τις εποχές εκείνες που οι γονείς πίστευαν ότι θα κακομάθαιναν τα παιδιά τους αν δεν τους έδιναν ένα χέρι ξύλο όταν χρειαζόταν. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η καλοσύνη, η θαλπωρή, η αισιοδοξία και η υπομονή αποτελούν καλύτερα μέσα διαπαιδαγώγησης από το ξύλο προκειμένου να αναθρέψουμε συναισθματικά υγιή παιδιά.